100. rocznica odzyskania przez Polskę niepodległości to znakomita okazja, by przybliżyć wydarzenia, które bezpośrednio przyczyniły się do zrzucenia jarzma zaborców. Prezentowana wystawa koncentruje się wokół najistotniejszych wątków Wielkiej Wojny w regionie nadsańskim oraz losach jego mieszkańców w tym dramatycznym czasie. Podczas I wojny światowej zginęło ok. 10 mln żołnierzy różnych narodowości. Dla prawie czterech tysięcy z nich miejscem wiecznego spoczynku stały się cmentarze wojenne założone w widłach Wisły i Sanu bezpośrednio wskutek krwawych walk toczonych od Rozwadowa po Tarnobrzeg przez żołnierzy państw centralnych i Rosji. Po obu stronach tego światowego konfliktu w bratobójczej walce brali udział także Polacy, wcieleni do zaborczych armii. Zmobilizowanych z dawnego powiatu tarnobrzeskiego w wieku od 21 do 37 lat przydzielano głównie do 17 lub 40 pułku piechoty armii austro-węgierskiej stacjonujących w Rzeszowie. Ok. 200 ochotników z powiatu wstąpiło do Legionów Polskich.
Istotny fragment ekspozycji poświęcony będzie udziałowi mieszkańców Dolnego Nadsania w legionach i wsparciu, jakie otrzymywali od lokalnej społeczności. Na tę część wystawy złożą się przede wszystkim militaria, odznaczenia, druki ulotne, fotografie i biogramy legionistów. Istotnym elementem ekspozycji jest przybliżenie twórczości artystycznej legionów: pieśni i utworów poetyckich, które towarzyszyły żołnierzom w ich drodze do wolności i stały się swoistą kroniką bojów legionowych, a które weszły do kanonu twórczości patriotycznej.
Przypomnimy także dramatyczny przebieg działań militarnych. Od sierpnia do września 1914 region stał się miejscem koncentracji austro-węgierskiej 1 Armii przed ofensywą na Lublin, a później jej walk odwrotowych. Po raz drugi front zatrzymał się tu w okresie od 9 października do 3 listopada 1914 roku, kiedy doszło m.in. do zaciekłych walk pod Rozwadowem. Wreszcie ostatnie walki przetoczyły się tędy w czerwcu 1915 roku podczas tzw. odwojowania Galicji przez państwa centralne. W tej części ekspozycji zaprezentujemy typowe uzbrojenie piechura i kawalerzysty, broń strzelecką i białą obu stron konfliktu, jaką widzieli mieszkańcy regionu jesienią 1914 i latem 1915 roku. Historycznym artefaktom towarzyszyć będą materiały ilustracyjne, unikatowe fotografie zaprezentowane w formie tradycyjnej i cyfrowej. Istotnym elementem tej części wystawy jest blok prezentujący sylwetki mieszkańców Nadsania, poddanych monarchii habsburskiej zmobilizowanych i biorących udział w walkach na frontach I wojny. Narratorami tej początkowej fazy wojennych wydarzeń są trzy wyjątkowe postaci: gen. Tadeusz Jordan Rozwadowski, gen. Juliusz Bijak oraz malarz Wojciech Kossak. Decydującym kryterium tego wyboru narratorów była ich obecność w regionie nadsańskim w pierwszych tygodniach wojny oraz pozostawione przez nich opublikowane wspomnienia.
Po zakończeniu Wielkiej Wojny Dolne Nadsanie było wielkim pobojowiskiem. Wprowadzeniem do kolejnej części wystawy będą rysunki dokumentujące zrujnowane miejscowości: Rozwadów, Nisko, Ulanów i Rudnik nad Sanem. W 1918 roku wykonał je Stanisław Janowski malarz i legionista. Pewnym symbolicznym zwieńczeniem działań wojennych i niepodległościowych dążeń lokalnych działaczy stał się dzień 2 listopada 1918 roku. Wtedy to w nieistniejącej już dzisiaj wsi Brzóza (powiat stalowowolski) na granicy zaborów austriackiego i rosyjskiego mieszkańcy Radomyśla i okolicznych wsi obalili słupy graniczne symbole ponad wiekowego rozdarcia ziem polskich. Tablice z dwugłowymi orłami dawnych monarchii znajdą się na ekspozycji.
Na wystawie obecna będzie też tematyka najbardziej tragicznych pozostałości Wielkiej Wojny, licznych mogił i cmentarzy, które na stałe wpisały się w nadsański pejzaż. W kolekcji Muzeum Regionalnego w Stalowej Woli znajdują się eksponaty pochodzące z prac archeologiczno-ekshumacyjnych prowadzonych w latach 2014–2017 na cmentarzach z czasów I wojny światowej w Zdziarach, Domostawie i Kłyżowie. Na ekspozycji zaprezentujemy tylko część z tego unikatowego zbioru. Będą to głównie fragmenty umundurowania, jak również drobne metalowe dewocjonalia. Wyjątkowymi znaleziskami są egzemplarze tzw. emblematów pułkowych oraz medale. Dodatkowo zostanie zaprezentowany materiał filmowy i fotograficzny dokumentujący przebieg prac archeologicznych i ekshumacyjnych w terenie.
Kuratorki: Aneta Garanty, Monika Kuraś
Projekt realizowany w ramach obchodów stulecia odzyskania niepodległości
Wystawie towarzyszy dedykowany program edukacyjny, który obejmuje lekcje muzealne i warsztaty plastyczne:
