Historycznie rzecz biorąc nie mamy pojęcia kiedy przyszedł na świat Jezus z Nazaretu. Nie znamy nie tylko daty dziennej, ale nawet roku, w którym miało miejsce to tak istotne dla dziejów ludzkości wydarzenie. Z całą pewnością jednak nie stało się to na początku tak zwanej naszej ery.
Najstarsze teksty wchodzące w skład Nowego Testamentu (listy św. Piotra czy św. Pawła, ewangelia Marka) w ogóle o tym fakcie nie wspominają. Pisane kilkadziesiąt lat po fakcie ewangelie Mateusza i Łukasza informują o narodzinach Jezusa za panowania Heroda Wielkiego, w czasie spisu ludności ogłoszonego przez Kwiryniusza. Problem w tym, że król Herod zmarł w 4 r. p.n.e., a Publiusz Sulpicjusz Kwiryniusz został legatem będącej rzymską prowincją Syrii, obejmując tym samym nadzór i nad Judeą, w 6 r. n.e. i wtedy też nakazał przeprowadzenie spisu. Obie więc informacje nie mogą być prawdziwe. Przypuszcza się, że podobny spis mógł zarządzić cesarz Oktawian August około 8 r p.n.e., lecz wtedy namiestnikiem w Syrii był Sentius Saturninus.
Próby oznaczenia roku narodzin Jezusa podjął się na polecenie papieża Jana I ormiański teolog Dionizjusz Mały. Za ich sprawą wprowadzono pomiędzy 523 a 526 r. nowy sposób na liczenie lat, dzielący dzieje na okres przed i po narodzeniu Chrystusa (czyli naszą erę i czas przed naszą erą). Skończyło się wtedy obliczanie lat Ab urbe condita czyli od założenia miasta (tzn. Rzymu), co miało miejsce w roku 753 p.n.e. Niestety po jakimś czasie zorientowano się, że mnich Dionizjusz się pomylił. Długo sądzono, iż o cztery lata – dziś wiemy, że błąd był jeszcze większy. Reasumując, współcześni badacze przyjmują, że interesujące nas narodziny miały miejsce najprawdopodobniej pomiędzy 8 a 6 rokiem p.n.e.
A którego dnia rocznicę tę powinniśmy świętować?
To jest jeszcze trudniejsze do ustalenia. Przez 300 pierwszych lat chrześcijaństwa ta data nikogo za bardzo nie interesowała. Nowa religia opierała się na wierze w Zmartwychwstanie, a więc rocznicę tego faktu (czyli Wielkanoc) przede wszystkim celebrowano.
Jako dzień narodzin Jezusa wskazywano w różnym miejscu i czasie daty 6 stycznia, 2 kwietnia, 18 marca, 19/20 kwietnia, 20 maja, a także 17 listopada.
Długo sądzono, iż pierwszy datę urodzin jako 25 grudnia zapisał św. Hipolit Rzymski, w datowanym na rok 204 Komentarzu do Księgi Daniela. Obecni naukowcy są raczej zgodni, że to późniejszy dopisek, zaś w oryginale figurował dzień 2 kwietnia.
Istnieje również hipoteza, iż Kościół przyjął czczenie Bożego Narodzenia po zwycięstwie cesarza Konstantyna Wielkiego nad Maksencjuszem w 312, albo nad Licyniuszem w 324 roku.
Pewniejszą jest wzmianka o istnieniu publicznych liturgicznych celebracji tego święta, zamieszczona w rzymskim kalendarzu z 354 roku, któremu historycy nadali nazwęChronograf, a zredagowanym przez sławnego kaligrafa Furiusza Dionizego Filokalusa, Zawiera on dokument Depositio Martyrum, w zasadzie dotyczący dat upamiętnienia męczenników, ale podający też 25 grudnia jako dzień Jezusowych narodzin, drugi zacytowany dokument Depositio episcoporum sugeruje, że święto w tym dniu miało być obchodzone już w 336 r.
Z pozycji władz Kościoła datę 25 grudnia jako dzień narodzin Chrystusa podał papież Juliusz I, opierając się na ponoć zachowanym spisie z ludności z czasów cesarza Oktawiana Augusta, lecz raczej nie należy tego rzekomego źródła traktować poważnie. Niemniej kolejny papież Liberiusz I dzień ten jako święto oficjalnie zatwierdził.
O obchodzeniu Bożego Narodzenia 25 grudnia w Kapadocji około 370 roku świadczy Bazyli Wielki, o podobnym świętowaniu w Konstantynopolu około 380 roku mówi Grzegorz z Nazjanzu, zaś Jan Chryzostom pisze o święcie w Antiochii w 386 roku, a Cyryl Aleksandryjski w Aleksandrii w 432 roku.
Z całą pewnością więc dopiero od IV wieku zaczęło się świętowanie Bożego Narodzenia w szerszym zakresie. A zwyczaj ów narodził się w Rzymie, by potem stopniowo rozprzestrzenić się na cały chrześcijański świat.
Pierwszą bożonarodzeniową tradycją chrześcijańską była pasterka. Nie wyglądała jednak tak jak dzisiejsza, była to bowiemośmiokilometrowa procesja patriarchy jerozolimskiego do Betlejem, gdzie odprawiał nocną mszę w grocie Narodzenia, nad którą pierwszą bazylikę wzniosła w IV w. św. Helena, matka cesarza Konstantyna.
Należy przy tym przypuszczać, że wybór na świętowanie grudniowej daty nie był przypadkowy. Jeśli uznamy za prawdziwe biblijne opisy wydarzeń towarzyszących narodzinom Jezusa, to nie mogły one mieć miejsca w grudniu, choćby dlatego, iż zimą pasterze żadną miarą nie przebywaliby nocą ze swoimi trzodami poza stajenką. Jako o wiele bardziej prawdopodobne jawią się daty wiosenne, a ostatnimi czasy niektórzy badacze na podstawie analizy tekstów biblijnych, obyczajów w Judei i Galicji, a nawet okresu wegetacji tamtejszych roślin, datują ten fakt na drugą połowę września. Co oczywiście nie stanowi żadnego niepodważalnego pewnika.
W wielu kulturach objawiano w tym okresie swą radość z powodu zimowego przesilenia, kiedy to dzień staje się coraz dłuższy, a przyroda powoli zaczyna budzić się do życia.
Od dawna pomiędzy 17 a 23 grudnia Rzymianie świętowali ku czci boga Saturna, opiekuna plonów, rozpoczynając trwającą do wiosny przerwę w pracach polowych. Organizowano publiczne zabawy, domy dekorowano roślinami, wydawano przyjęcia, rozdawano prezenty. Saturnalia były bardzo lubiane, bo następowało wówczas nawet zbratanie panów z niewolnikami i panowała znaczna swoboda obyczajowa.
Zaś od I wieku n.e. 25 grudnia świętowano w Rzymie narodziny wywodzącego się z Persji boga słońca Mitry. W kolejnych wiekach jego kult był rozpowszechniony w całym Imperium i śmiało aspirował do pozycji religii państwowej, lecz ostatecznie przegrał z chrześcijaństwem.
W roku 274 n.e. cesarz Aurelian wprowadził w ten dzień synkretyczne święto Natalis Solis Invicti (Narodzin Niezwyciężonego Słońca), poświęcone całemu panteonowi bóstw solarnych.
Po ustanowieniu chrześcijaństwa religią państwową wygaszenie zainteresowania pogańskimi bóstwami było jak najbardziej pożądane.
Ludy słowiańskie także w tym okresie obchodziły Święto Zimowego Staniosłońca i Szczodre Gody, gdy więc w X wieku zawitało do Polski chrześcijaństwo także musiano dokonać obyczajowej zamiany, co oczywiście nie było ani szybkie, ani łatwe. Po całych wiekach nieskutecznych zmagań z miejscową tradycją musiano włączyć zakorzenione starodawne pogańskie obyczaje do chrześcijańskich obchodów Bożego Narodzenia, które jeszcze do niedawna powszechnie zwano Godami.
Tak więc od z górą półtora tysiąca lat większość chrześcijan w różnych zakątkach globu świętuje Boże Narodzenie 25 grudnia.
W 1582 roku papież Grzegorz XIII wprowadził nowy kalendarz. Niemniej jednak kościoły wschodnie, w tym prawosławie i grekokatolicyzm, obchodzą święto Bożego Narodzenia według kalendarza juliańskiego, to jest 7 stycznia. A kościół ormiański takiego święta w swoim kalendarzu w ogóle nie ma. Trzyma się bowiem wczesnochrześcijańskiej tradycji Kościoła wschodniego, celebrującego święto Epifanii, tj. połączonych trzech wydarzeń: objawienia się Mesjasza poganom i jego chrztu w Jordanie, cudu w Kanie Galilejskiej oraz pokłonu Trzech Króli. I choć w zasadzie uznają za moment przyjścia na świat Jezusa dzień, w którym świętują Objawienie Pańskie, tj. 6 stycznia, to formalnie Bożego Narodzenia nie mają.
Nie ma jednak większego znaczenia, którego dnia święto obchodzimy, najważniejsze by niosło nam ono radość i nadzieję oraz łączyło nas z tysiącletnią tradycją naszych przodków, którzy w tym wyjątkowym dniu niezmiennie świętowali.
