Galicja jako pierwsza wyzwoliła się spod władzy zaborczej. Już od połowy października 1918 roku w Rzeszowie, Kolbuszowej, Nisku i Tarnobrzegu odbywały się wiece i manifestacje wieszczące upadek Austrii i powstanie wolnej Polski. W Rozwadowie pierwsza manifestacja odbyła się 27 października. Niedzielny wiec rozpoczęło nabożeństwo, podczas którego kazanie wygłosił o. Bruno Moskal wzywający mieszkańców Rozwadowa do jedności w pracy nad odbudową ojczyzny. Po pochodzie, na wezwanie rozwadowskiego adwokata dra Jana Jaroszewskiego, manifestujący zgromadzili się w budynku Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, gdzie do późnych godzin nocnych trwały najpilniejsze ustalenia dotyczące gównie bezpieczeństwa mieszkańców i ich dobytku.
28 października w Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna (PKL), na której czele stanął Wincenty Witos – lider chłopskiego ugrupowania PSL ,,Piast”. PKL, która jako pierwsza polska władza nie uznawała władzy zaborczej, przystąpiła do rozbrajania wojsk austriackich i wzywała mieszkańców Galicji do przejmowania władzy z rąk zaborcy.
Na przełomie października i listopada w Rozwadowie powołano do życia Komitet Miejski, którego zadaniem było sprawowanie rządów w mieście i zapewnienie bezpieczeństwa jego mieszkańcom. W jego skład weszli: adwokat dr Jan Jaroszewski (1876-1962) – przewodniczący, oraz dr Antoni Tokarz, Emil Rudziński, Ludwik Ciołkosz, Michał Jękot, Bartłomiej Litwin, Paweł Serwacki, Jan Dudziak, Karol Kroczek, Ignacy Szwakop, Henryk Lewinger i Jan Kuraś.
Podjęto uchwałę i wystosowano pismo o poddaniu się pod komendę PKL i oczekiwano dalszych wskazówek.
1 listopada 1918 delegacja rozwadowian pod wodzą Jaroszewskiego udała się do miejscowego komendanta wojskowego kapt. Herziga celem odebrania mu władzy i majątku wojskowego. Taj jak wielu innych zaborczych urzędników nie stawiał on oporu, natomiast pieniądze w kasie komendy zostały wcześniej zrabowane
2 listopada 1918 roku, wg wspomnień dra Jaroszewskiego, w rozwadowskim klasztorze oo. Kapucynów mszę świętą celebrował ksiądz Michał Dukiet, kazanie wygłosił o. Bruno Moskal Po zakończeniu mszy i przemowie Michała Jękota – reprezentanta rozwadowskiego mieszczaństwa – uroczysty, niezwykle tłumny pochód rozwadowian i delegacji okolicznych wsi wyruszył w stronę rynku. Tu przemawiał zaproszony specjalnie na tę uroczystość historyk, nauczyciel z niżańskiego gimnazjum, Michał Buliński. Tego samego dnia nabożeństwo odprawiono także w żydowskiej synagodze.
2 listopada doszło także do znamiennych wydarzeń w Radomyślu nad Sanem. Ks. Eugeniusz Okoń (1881-1949), urodzony w Radomyślu społecznik, parlamentarzysta, założyciel i przywódca Chłopskiego Stronnictwa Radykalnego, zaczął przygotowywać lokalną społeczność do „pogrzebu Austro-Węgier”. Zorganizował na rodomyskim rynku patriotyczny wiec, w trakcie którego oznajmił zgromadzonym, że „Habsburgowie poszli na zieloną trawkę, a umiłowana Ojczyzna powstaje do bytu państwowego”. Następnie poprowadził uczestników wiecu w kierunku pobliskiej granicy, na spotkanie z mieszkańcami zaboru rosyjskiego. Do symbolicznego „zbratania kongresowiaków z galicjanami” oraz scalenia byłych już zaborów, poprzedzonego obalaniem słupów granicznych, doszło w okolicach nieistniejącej dzisiaj Brzózy (osada obok Radomyśla n. Sanem).
Zwiastunem wolnej Polski były nie tylko uroczystości o charakterze patriotycznym. Zmianom władzy towarzyszyły polityczne rozterki, konflikty społeczne i narodowościowe, niejednokrotnie także rabunki i przemoc. Anarchia, chaos i bezprawie w powiecie – jak zanotował kapucyński kronikarz – trwały kilka tygodni. Dodatkowym utrapieniem byli żołnierze – dezerterzy z c.k. armii. Uzbrojeni i głodni napadali na dwory, folwarki i sklepy.
Dla zapewnienia mieszkańcom Rozwadowa bezpieczeństwa, w mieście utworzono milicję obywatelską. Nadzór nad majątkiem publicznym w Rozwadowie powierzono kapitanowi Janowi Dudziakowi, a nad wojskiem byłemu kapitanowi wojsk austriackich Józefowi Nowakowi (w cywilu dyrektor szkoły w Rozwadowie). Do ekscesów dochodziło zwłaszcza podczas dni handlowych, gwałtowne zajścia miały miejsce we wtorek, 5 listopada.
5 listopada 1918 r. w sali rozwadowskiego „Sokoła” odbyło się spotkanie chłopów i lokalnych działaczy politycznych. Zapowiedziano na nim zwołanie na dzień 6 listopada wielkiego wiecu narodowego w Tarnobrzegu. To prawdopodobnie na tym zebraniu w Rozwadowie, Jan Jaroszewski zredagował uchwały podjęte przez tarnobrzeski więc. Stworzyły one fundamenty tzw. Republiki Tarnobrzeskiej, na której czele stanęli ksiądz Eugeniusz Okoń i Tomasz Dąbal. Naczelnym hasłem władz Republiki stały się słowa: „władza dla ludu, ziemia dla chłopów”. Ruch ludowy skierowany był przeciwko utworzonej nowej władzy w Tarnobrzegu, utworzonej z działaczy prawicowych, z pominięciem ludowców.
W kolejny dzień targowy, 12 listopada, podczas jednej z interwencji miejscowej milicji przypadkowo zginął były żołnierz z Agatówki – Kluska (Klusek), za co chłopi w odwecie zabili funkcjonariusza milicji – Adama Wyżykowskiego i dotkliwie pobili jego rodzinę. Uzbrojone bandy, głównie chłopów z Pława i Turbi, nękały również Żydów, grabiąc i niszcząc ich sklepy oraz mienie. Zamieszek 12 listopada nie była w stanie rozgromić miejscowa milicja, rozruchy spacyfikowało dopiero wojsko przysłane z Niska i Rudnika. Antysemickie wystąpienia nieustannie się nasilały, co doprowadziło do wyjazdu z Rozwadowa ponad połowy obywateli wyznania mojżeszowego, jak zanotował klasztorny kronikarz pod datą 13 listopada.
W tej nerwowej atmosferze trwał także pobór do wojska zarządzony przez PKL dla byłych żołnierzy austriackich w Galicji. Dąbal agitował, by nie stawiali się na wezwania, a pobór i tak odbywał się dość opieszale bo ludzie byli zwyczajnie zmęczeni przedłużającym się konfliktem.
16 listopada odbył się pogrzeb Kluski w asyście wojska legionowego. Wysłał je do Rozwadowa nowy komendant wojskowy powiatu tarnobrzeskiego Tomasz Dąbal, chcąc tym samym zyskać przychylność byłych żołnierzy i dezerterów austriackich.
Agitacje przed wyborami do sejmu i radykalizacja ruchu chłopskiego wywoływały liczne rabunki, rozboje i inne incydenty w miejscowościach powiatu niżańskiego i tarnobrzeskiego. Władze wojskowe w Krakowie przystąpiły do akcji pacyfikacyjnych, wysyłając w tarnobrzeskie oddziały karnych kompanii. Brutalne tłumienie rozruchów trwało jeszcze do stycznia 1919 r. Na początku 1919 Polska Komisja Likwidacyjna rozwiązała republikę wydając nakazy aresztowania dla jej przywódców – Okonia i Dąbala. Wkrótce również rozeszły się polityczne drogi niedawnych sprzymierzeńców. Rozczarowany rewolucyjnym ruchem Jaroszewski zrezygnował z adwokatury w Rozwadowie i wyjechał z miasta. Sytuacja w tarnobrzeskim powoli się stabilizowała, co w obliczu zbliżającego się konfliktu o przyszłe granice państwa było niezwykle ważne.
Tak klasztorny kronikarz podsumował mijający 1918 r. (pisownia oryginalna):
Upłynął wreszcie rok pełen zamieszek politycznych – rok bezrządu i anarchii – rok w którym upadły głowy koronowane zdaje się bezpowrotnie, a wzięła górę wola ludu, którą niestety deprawują wichrzyciele i zapaleńcy, szukając raczej srogiej prywaty niż dobra ogółu, dobra naszej kochanej ojczyzny, o której śnili nasi poeci, dla której krwi i mienia nie żałowali ojcowie nasi. O Bóg dał, aby Rok Nowy położył kres walkom partyjnem a przyniósł zdrowie i szczęście naszej skołatanej ojczyźnie, przyniósł jej prawdziwą wolność opartą na prawdziwej miłości Boga i ojczyzny.
Opracowała: Aneta Garanty
