Na wystawie „Megality w Polsce. Idea megalityczna w obrządku pogrzebowym kultury pucharów lejkowatych” zaprezentujemy fenomen, jakim jest megalityczny obrządek pogrzebowy. Związane z nim obiekty zachowane do dziś na ziemiach polskich i w innych miejscach naszego globu zachwycają swoją wielkością, pięknem oraz tajemniczością. Budowle megalityczne są dziś najbardziej spektakularnymi, znanymi pozostałościami kultur istniejących przed tysiącami lat. Miejsca takie jak Stonehenge w Wielkiej Brytanii czy Newgrange w Irlandii pobudzają ciekawość i działają na wyobraźnię.
Megality (z j. greckiego: mégas = wielki + líthos = kamień) należą do najbardziej znanych starożytnych zabytków na terenie Europy, a podobne konstrukcje znajdują się także na innych kontynentach. Są one świadectwem szczególnego nurtu wierzeń religijnych i związanych z nimi zachowań społecznych, które w epoce neolitu przeniknęły różne kultury archeologiczne w Europie Zachodniej, Północnej i Środkowej, pozostawiając po sobie materialne ślady w postaci gigantycznych konstrukcji kamiennych i kamienno-ziemnych.
Na naszej ekspozycji główna uwaga skupiona zostaje na budowniczych polskich megalitów, czyli ludności kultury pucharów lejkowatych (nazwa pochodzi od formy naczynia z lejkowato rozchyloną szyjką), której rozwój przypada na epokę neolitu, czyli czas rolników i hodowców (od końca IV przez całe III tysiąclecie p.n.Ch.).
Wystawa będzie miała w głównej mierze charakter ilustracyjny. Wśród prezentowanych obiektów znajdzie się ceramika (szczególną kategorię zabytków stanowić będą naczynia stanowiące wyposażenie grobowe), krzemienne, kamienne i kościane narzędzia pracy oraz przedmioty codziennego użytku, ale też kopie zabytków krzemiennych i repliki naczyń. Wyjątkowe prezentowane tu znalezisko to dwa unikatowe pierścienie bursztynowe z grobowca megalitycznego w Łupawie (woj. pomorskie). Plansze informacyjne, filmy i animacje komputerowe będą cennym uzupełnieniem do eksponowanych zabytków.
W Polsce najbardziej rozpoznawalne megality to tzw. grobowce kujawskie, które budowano około 3,5 tysiąca lat p.n.Ch. – tysiąc lat wcześniej niż w Egipcie. Konstrukcje megalityczne zostały odkryte również w innych rejonach naszego kraju: m.in. na Pomorzu, w Świętokrzyskiem, Małopolsce oraz w Wielkopolsce, na Śląsku i na Mazowszu czy Podkarpaciu.
W zależności od charakterystycznych elementów budowy, wyróżniono wiele ich typów i rodzajów, niebędących tylko grobowcami, np. dolmeny, kręgi, aleje menhirów, groby korytarzowe i galeriowe. Można się domyślać, że pod nasypami złożono szczątki ważnych osobistości. Niestety, oprócz megalitów nic więcej na to nie wskazuje, gdyż wyposażenie grobowców było zazwyczaj bardzo skromne (pojedyncze naczynia, krzemienne narzędzia codziennego użytku, elementy broni). Wyjątkowym znaleziskiem prezentowanym na wystawie są dwa unikatowe pierścienie bursztynowe z grobowca megalitycznego Łupawie, woj. pomorskie.
Kiedy i gdzie powstała idea megalityczna, to jedno z najważniejszych i najtrudniejszych pytań. Poglądy naukowców są podzielone. Nie przesądzając sprawy pochodzenia megalitów w skali świata, ich najstarszym centrum w Europie jest Półwysep Iberyjski, Bretania i Wyspy Brytyjskie. Tutaj monumentalne kamienne grobowce występują co najmniej od V tysiąclecia p.n.Ch. i z tego rejonu idea megalityczna rozprzestrzeniała się na tereny Niemiec, Skandynawii i Polski. Zanik tych struktur nastąpił około 2000 r. p.n.Ch., ale jest to data umowna, ponieważ założenia megalityczne spotykamy jeszcze w epoce brązu, np. Stonehenge, które funkcjonowało do ok. 1400 r. p.n.Ch.
W Polsce idea megalityzmu dominowała od końca IV, przez całe III tysiąclecie p.n.Ch. i łączona jest z ludnością kultury pucharów lejkowatych. Później pojawiła się znowu na przełomie er wraz z Gotami, którzy przybyli na Pomorze ze Skandynawii. Na wystawie została podjęta próba przedstawienia wybranej problematyki megalitycznej z okresu neolitu.
Zabytki na wystawę pochodzą ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Sandomierzu, Wydziału Archeologii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Instytutu Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego oraz Muzeum Regionalnego w Stalowej Woli.
Kuratorka wystawy: Monika Kuraś
Aranżacja: BUDCUD
Repliki naczyń: Pracownia archeologiczna Trzy Epoki Monika Bajka
Wszystkich zainteresowanych pogłębieniem tematyki megalitów w Polsce zapraszamy do obejrzenia znakomitego filmu „Megality – historia sprzed 5500 lat”, zrealizowanego przez Krzysztofa Paluszyńskiego
https://www.youtube.com/watch?v=DORM3KxSbc4&feature=emb_logo
Po dużą dawkę wiedzy i znakomite zdjęcia można sięgnąć do literatury on-line
Blog Julity Rękawek Archeopasja
Megality Alentejo – neolityczny fenomen w południowej Portugalii
http://archeopasja.pl/2019/10/25/megality-alentejo-neolityczny-fenomen-w-poludniowej-portugalii/
Marek Schiller autorskie fotografie grobowców megalitycznych z Pomorza
https://www.facebook.com/photo.php?fbid=715998305227902&set=a.710870905740642&type=3
Park kulturowy Wietrzychowice. Na europejskim szlaku megalitów, P. Papiernik, D.K. Płaza, 2017
Grobowce megalityczne w dorzeczu Łupawy, J. Wierzbicki
http://jacwierz.home.amu.edu.pl/wierzbicki_2017b.pdf
W dolinie łupawskich megalitów, D. Sukniewicz, Gmina Potęgowo 2017
http://potegowo.pl/sites/default/files/2018-megality-gmina-potegowo-przewodnik_0.pdf
Dwa grobowce z Grzybowa na tle zjawiska rozpowszechnienia się idei megalitycznej w grupie południowo-wschodniej kultury pucharów lejkowatych, K. Garbacz, 2006
I do poczytania pozycje w tradycyjnym papierowym wydaniu
B. Bargieł, M. Florek, Cmentarzysko ludności kultury pucharów lejkowatych na stanowisku 1 w Malicach Kościelnych, pow. Opatów, [w:] Idea megalityczna w obrządku pogrzebowym kultury pucharów lejkowatych, red. J. Libera i K. Tunia, Lublin-Kraków, 2006, s. 361-384
M. Florek, Cmentarzysko w Pawłowie, pow. Sandomierz, na tle innych podobnych stanowisk kultury pucharów lejkowatych, [w:] Idea megalityczna w obrządku pogrzebowym kultury pucharów lejkowatych, red. J. Libera i K. Tunia, Lublin-Kraków, 2006, s. 385-400
POLSKIE MEGALITY, „Archeologia Żywa”, nr 1, 2003
